Denizli Alternatif Haber

Halil Dilek

       Panoptikon , yirminci yüzyılın en önemli düşünürlerinden Michel Foucault'un , iktidarın disipline edici işleyişini açıklamak için kullandığı modeldir. Foucault kült eseri “Hapishanenin Doğuşu” nda  İngiliz Düşünür Jeremy Bentham (1748-1842) ve mimar kardeşi Samuel Bentham’ın ortak buluşu olan panoptik modeli  hem bir hapishane  hem de bir iktidar aygıtı ve ilişkileri ağı olarak göstermektedir. Görülmeden gözetim altında tutan hapishane sistemi.   Bentham'ın Panopticon'u ; çevrede halka biçiminde bir bina , merkezde bir kule ; kulenin halkanın iç cephesine bakan geniş pencereleri var. Çevre bina hücrelerinin iç ve dış cephelere bakan büyük pencereleri iki taraftan da ışığın girmesine olanak tanıyor. Mimar Bentham , gözcünün var mı yoksa yok mu diye karar verilememesi için , gözetim salonunun pencerelerine panjurlar da eklemiştir. Merkezi kule öyle tasarlanmıştır ki gardiyanlar görülmeden her şeyi görebilmektedirler. Tek kişilik hücrelerde “biri bizi gözetliyor” hissi hep oluşmakta fakat bunun zamanı bilinmemektedir. Panopticon , tutukluda iktidarın otomatik işleyişini sağlayarak bilinçli ve sürekli izlenme hissi yaratmıştır.  

İslam dinindeki  kadir-i mutlak tanrı anlayışında da “basar” sıfatıyla nitelenen Allah her an evrendeki her şeyi görmektedir.    Vaizlerin sık sık dile getirdikleri “her insanın başına bir polis dikemeyiz, o yüzden her insanda Allah korkusu oluşturmalıyız” sözü bundan ilham alınarak söylenmiştir.  Seküler ya da teokratik yapıda olması fark etmeksizin “devlet baba” , Allah Baba’ya öykünmüş hatta yer yer bu ikisi ortak kişiliklerde temsilini bulmuşlardır.    

      Horus , Antik Mısır mitolojisinde gök tanrısıdır. Osiris ve İsis’in oğludur , şahin başlı olarak tasvir edilmiştir. Firavunların , dünya üzerindeki Horus olduğuna da inanılmıştır. İnsanın iç alemindeki her şeyi ve yaşamdaki her davranışını görür Horus. Onun gözünden hiçbir şey kaçamaz.  Güneş ve Ay nasıl nöbetleşe olarak tüm insanlığın üzerinde duruyorsa Horus’un gözleri de o şekilde durur. O uyumaz , en küçük bir an bile gaflete düşmez , hep uyanıktır , her şeyin farkındadır. Tanrısal veya dünyevi iktidar insanoğlunu devamlı gözetim altında tutar. İktidarın doğasında vardır bu. Gözlemleyip gözlemleyip  , zamanı gelince de terazi kurar her ikisi de. Başka bir yönüyle de “ben hep buradayım,  hep varım,  en yüceyim kudretim her yeri ve her şeyi kapsar” mesajını izlenen veya izlendiğini düşünenlere iletip durur. Günümüz enformasyon teknolojileriyle yaygınlaşan  güvenlik kameraları , güvenlik güçleri , dijital ayak izlerini takibi mümkün kılan programlar , yapay zeka destekli yazılımlarla artık her yerde her an panoptikon kulelerinden izlenmekteyiz dini ve dünyevi  tanrıların yargılayıcı keskin gözlerini tepemizde hissetmekteyiz. Gerek klasik dinler gerekse de yeni çağ inançları vicdan denen içsel yapıya dinamik bir biçimde etki ederek bireyi muhakeme halinde bırakmaktadır. Bilinmez bir güç merkezinden üzerine salınan derin pişmanlık ve suçluluk duygularıyla boğuşup durur halde endişeden endişeye sürüklenen modern dönem insanında herhalde iktidar oyununun çeşitli aygıtlarının ezici etkilerini gözlemleyebilir durumdayızdır.